حق بر هواي پاک
گفتماني در نسبت ميان آلودگي هوا وحقوق بشر

علي مشهدي
دانشجوي دکتري حقوق عمومي –دانشکده حقوق دانشگاه شهيد بهشتي
مقدمه
کيفيت محيط پيرامون ما بويژه آندسته از عناصري که ارتباط مستقيم با حيات انسانها، جانوران و گياهان دارند نيازمند مراقبت و کنترل است. شکي نيست که عنصر هوا به عنوان مهمترين عامل حيات بر روي کره زمين از ساير عوامل نيازمند مراقبت و توجه بيشتري است، اهميت اين عامل به قدري حياتي است که بدون وجود آن حتي براي چند دقيقه امکان زندگي وجود ندارد بعبارت ديگر شايد بتوان بدون غذا و آب چند روزي زنده ماند اما بدون وجود عنصر هوا حتي براي چند لحظه امکان زندگي وجود ندارد .
امروزه برخورداري از يک محيط زيست سالم وعاري از آلودگي براي شهروندان جزئي از حقوق بشر محسوب مي شود و در اسناد بين المللي و داخلي مورد تأکيد قرار گرفته است.مطابق اصل نخست اعلاميه استکهلم « انسان از حقوقي بنيادين براي داشتن آزادي و برابري و شرايط مناسب زندگي در محيط زيستي که به او اجازه زندگي با حيثيت و سعادتمندانه را بدهد برخود دار است » لذا بر اين اساس حق برخورداري از هواي سالم و پاک وعاري از آلودگي براي شهروندان و تضمين آن در راستاي «حق بر محيط زيست سالم» جزء حقوق اوليه هر شهروند مي باشد.
1- بحران آلودگي هوا
آلودگي يکي ازنخستين ومهمترين مشکلات زيست محيطي به شمار مي رود که بدنبال افزايش مصرف انواع سوختهاي فسيلي واختراع و توليد روز افزون اتومبيل وگسترش صنايع بويژه در شهرهاي شلوغ بوجود آمده است که بايدبراي کنترل ومقابله با آن فکري مي شد.با شکل گيري برخي حساسيتها نسبت به اين موضوع که مي رفت سلامت عمومي ومحيط زيست را به خطر اندازد قوانين ومقررات مختلفي براي مقابله با آن توسط دولتها به تصويب رسيد. اين جريان از کشورهايي آغازگشت که اين آلودگي شدت بيشتري به خود گرفته بود وعواقب آن رابه عينه لمس نموده بودند کم کم دراکثر کشورها قوانين ومقررات ونظامات گوناگوني براي کنترل ومقابله بااين آلودگي به تصويب رسيدودرکنارآن نهادها وارگانهاي اجرايي خاص وويژه اي نيز براي مقابله با اين پديده و تضمين اجراي قوانين تاسيس گرديدو روز به روزبا افزايش اين قسم ازآلودگي وجهاني شدن آن لزوم پاسخگويي به اين پديده بيش از پيش احساس گرديد. مسئله اساسي تردراين زمينه اين است كه به واقع حقوق وابزارهاي متکي برآن چه نقشي مي تواننددرفرايندمقابله باتباهي هاي زيست محيطي به طوراعم وآلودگي هوا به طوراخص داشته باشند؟وآيا مي توان با توسل به ابزارهاي حقوقي پيش بيني شده چاره اي براي اين مشکل انديشيد؟ آيا حقوق نيزبه مانندسايرراه حلهاي فني محکوم به شکست است؟
2- حق بر هواي پاک
آلودگي هوارا ميتوان به هرگونه تغييردر ترکيبات ايده ال که باعث تغيير کيفيت آن شده بگونه اي که براي سلامتي عمومي مضر باشد تعريف نمود.
حق بر هواي پاک از زير مجموعه هاي حق بر محيط زيست سالم به شمار مي رود و در برخي قوانين بر « حق تنفس بر هواي پاک » صحه گذاشته شده است . بر اساس اين حق هر شهروندي حق دارد در هوايي پاک و سالم تنفس نمايد و دولتها مکلف به اتخاذ تدابيري براي تضمين آن مي باشند.
در حقوق فرانسه زمينه هاي اوليه شناسايي اين حق به قانون دوم اوت 1961 مربوط به مقابله با آلودگي هوا و ساير بوها باز مي گردد. در ماده 1 قانون 30 دسامبر 1996 مربوط به هوا و استفاده منطقي از انرژي ( ماده 1-220 کد محيط زيست فرانسه ) بر« حق هر کس بر تنفس در هوايي که مضر به سلامتي اش نباشد» تأکيد گرديده و مورد شناسايي واقع شده است.با اينحال از آنجا که خود شهروندان نيز در آلوده نمودن هوا بعنوان بازيگر اصلي ( بويژه از طريق اتومبيل ) نقش اصلي را ايفاء مي نمايند در حقوق فرانسه به ارتباط و همکاري و مشارکت اشخاص عمومي و خصوصي براي اجراي اين حق اشاره شده است و ساز و کار حقوقي براي آن پيش بيني شده است.با اين حال گروهي از نويسندگان اين حق را مورد انتقاد قرار داده اند و بويژه مشکلاتي که ناشي از اجراي آن بوجود مي آيد اشاره نموده و اينکه اصولأ اين حق را بايد به صورت کلي در قالب حق بر محيط زيست تحليل نمود .
3- حق بر اطلاع از کيفيت هوا
حق براطلاع رساني نسبت به کيفيت هوا واثرات آن برروي سلامتي و محيط زيست بر اساس مادة 4 قانون 1996( ماده 6-221 ک . م . ف ) شناسايي وتضمين گرديده است اين حق از موضوعات پيشرفته مطروحه در اين قانون مي باشد. کليه شهروندان بويژه در مناطقي که با مشکل آلودگي هوا مواجه هستند حق دارند از کيفيت هوا اطلاع پيدا کنند اين حق صرفاً شامل اطلاع رساني فني صرف نيست. بلکه بايد ميزان اثرات آلودگي هوا برروي سلامتي و محيط زيست نيز بطوريکه براي مردم قابل درک بوده معلوم شود.مطابق بخشي ازاين ماده:
«...نتايج مطالعات اپيدميولوژيک مربوط به آلودگي هوا و نتايج مطالعات آلودگي هوا مرتبط با محيط زيست و همچنين اطلاعات و پيش بيني هاي مربوط به نظارت بر کيفيت هوا ، پخش مواد آلاينده در جو و مصارف انرژي موضوع يک انتشار دوره اي خواهد بود ... دولت هر ساله موظف است فهرستي از ميزان پخش مواد آلاينده و مصرف انرژي را منتشر کند همچنين گزارشي در خصوص کيفيت هوا و تغييرات ممکنه در آن و اثرات آن بر سلامتي و محيط زيست را منتشر خواهد کرد ... »
همچنين براي دسترسي عموم به محدوديتهاي آلاينده ها و استانداردهاي پذيرفته شده مطابق حکم 10 ژانويه2000 کيفيت هوا بين عدد يک تا 10 تنظيم گرديده است که عدد يک نماينگر کيفيت بسيار خوب و عدد 10 نمايانگر کيفيت بسيار بد هوا است.
4- ارتباط آلودگي هوا با حق بر حيات
حق بر حيات از حقوق ذاتي هر شخص انساني است که بايد بموجب قانون حمايت مي شود اين حق در اسناد حقوق بشري مورد تاکيد قرار گرفته است .در خصوص ارتباط اين حق با محيط زيست نيز پيوندي ظريف برقرار است و مي توان گفت که حيات هر انساني بستگي به کيفيت محيط زيست او دارد و اين موضوع هم شامل «صرف حيات» و هم شامل «کيفيت حيات» مي شود و در هر دو بعد با محيط زيست ارتباط دارد در زمينه آلودگي هوا و حق بر حيات نيز مي توان اينگونه استدلال کرد که با توجه به اهميت عنصر هوا در زندگي انسانها رابطه مستقيمي بين حفاظت از هوا در برابر آلودگي و حق برحيات وجود دارد به عبارت ديگر وجود عنصر هوا مرتبط با صرف حيات و نبودن آلودگي در آن مرتبط با کيفيت حيات مي باشد. بنابراين براي تعيين حداقلي از کيفيت زندگي و حيات براي شهروندان لزوم مقابله با آلودگي هوا اهميت ويژه اي دارد.
5- ارتباط آلودگي هوا با حق بر سلامتي
شايد مهمترين دليل لزوم مقابله با آلودگي هوا در ارتباط با آثاري باشد که اين آلودگي بر سلامتي افراد مي گذارد و خطراتي است که از اين ناحيه شهروندان را تهديد مي کند .هوا مهمترين عامل در حيات انسانها است و اگر آلودگي آن از سطح خاصي تجاوز کند باعث ايجاد خطرات مستقيم و غير مستقيم بر سلامتي انسان خواهد بود. اين خطرات بويژه نسبت به افراد حساس(ازجمله بيماران مبتلابه آسم)،کودکان و سالخوردگان حائز اهميت است. در فضاهاي شهري ذرات معلق و مونواکسيد کربن مهمترين آلاينده هاي هستند که منجر به بيماري قلبي، تنفسي و عروقي مي شوند.
ذرات معلق معمولاً از وسايل نقليه در حال تردد منتشر شده و هنگامي که انسان در اين هوا تنفس مي کند. اين ذرات بسيار ريز و معلق به راحتي وارد ريه ها شده و در کوتاه مدت باعث بروزانواع بيمارهاي تنفسي و در بلند مدت منجر به سرطان مي شوند. مونواکسيد کربن نيز که اغلب ناشي از وسايل نقليه و استعمال دخانيات است داراي آثار زيانبار قلبي و عروقي بويژه نسبت به افراد آسيب پذير مي باشد از جمله مهمترين آثار آلاينده هاي هوا بر سلامتي جسماني عبارتند از مسمويت، ناراحتي هاي شديد چشمي، سياتيک، سل، سرطان، روماتيسم، بيماريهاي عروقي، اختلالات زايمان، خارش چشم، تحريکات سيستم تنفسي، افزايش حساسيت، آسم و تنگي نفس است و از آثار رواني آن مي توان به افسردگي، افزايش احساس خفه شدگي، عصبانيت، بي حوصلگي،افت ضريب هوشي و اثراتي که بر منابع ديداري از جمله شفافيت هوا و تاثير ناگوار ناشي از زشت شدن ساختمانها و مناظر چشم انداز و زيبا و«حق منظر» مي گذارد اشاره نمود.
در اين راستا مي توان گفت که برخورداري از سلامتي در برابر عوامل آسيب رسان حق هر شهروندي است و رعايت اين حق بويژه نسبت به افراد آسيب پذير (کودکان سالخوردگان و بيماران) اهميت فوق العاده اي دارد «حق بر سلامتي» و برخورداري از حداقل استانداردهاي زيست جمعي در اسناد مختلف بين المللي مورد توجه قرار گرفته و برخورداري از استانداردهاي قابل حصول سلامتي را مورد شناسايي قرار داده است و براي دولتها در اين زمينه تعهدات سلبي و ايجابي ايجاد نموده که از جمله تعهدات سلبي دولتها در ارتباط با آلودگي هوا و حق بر سلامتي مي توان به«تعهد به اجتناب از آلوده ساختن غير قانوني هوا» اشاره نمود بنابراين مي توان گفت که آلوده کردن غير مجاز هوا نقض حقوق شهروندي و حق بر سلامتي محسوب مي شود و نياز به راهکارهاي حقوقي مقابله با اين نقض کاملا احساس مي گردد .
6- آلودگي هواي ناشي از استعمال دخانيات نقض حق بر هواي پاک(نمونه فرانسه)
استعمال دخانيات مهمترين منبع آلودگي هواي داخلي در فرانسه است و اين قسم از آلودگي(آلودگي هواي داخلي) از مشکلات جديد در حال ظهور محسوب مي شود که حساسيتهاي زيادي را برانگيخته است . در زمينه مقابله با اين قسم از آلودگي فعاليتها و اقدامات دولتي و خصوصي فراواني از هنگام رواج اين پديده در بين مردم فرانسه صورت گرفته است،«کميته ملي مبارزه با بيماريهاي تنفسي و سل» در فرانسه از سالها قبل درگير اين مسئله است. نخستين باردولت در سال 1976 با وضع قانون«سيمون وي» کوشش زيادي براي محدوديت استفاده از توتون يا ممنوعيت تبليغات و مصرف سيگار در بخشهاي مشخصي از جايگاهها و مراکز عمومي به عمل آورد ليکن نتايج وضع و اجراي قانون بدليل ضعف درحوزه اجراء چندان مطلوب نبود.
در نوامبر 1988 نيز نخستين کنفرانس اروپايي در مورد دودگرايي در مادريد تشکيل شد در اين کنفرانس قانون پايه اي«اروپاي بدون توتون» وضع شد.قانون مزبور بر اين اصل استواراست:
«هواي پاک و خالص و عاري از دود دخانيات يکي از عناصر اصلي حقوق اساسي هر فرد براي زندگي در محيط زيست سالم و عاري از آلودگي است»
در اين سند حقوق کودکان،بزرگسالان و تمامي شهروندان و همنوعان براي زندگي در هوايي بدون دود توتون در اماکن مسدود و مکانهاي کار و وسايل حمل و نقل عمومي مورد تأکيد 32 دولت اروپايي عضو سازمان بهداشت جهاني قرار گرفت. مهمترين اقدامات،تلاشها و سياستها براي محدود نمودن آن عبارت بودند از :
ممنوعيت تبليغات سيگار، افزايش بها و ماليات، اطلاع رساني عمومي و ممنوعيت استعمال آن در اماکن عمومي.... لذا با عنايت به موارد فوق محتواي ضمانتهاي حقوقي در اين زمينه چندان محکم نبوده وبيشتردرقالب قواعد« انتظامي ضعيف»و«تخلفات خرد»جاي مي گيرند.
مهمترين قوانين ممنوع کننده در اين زمينه مربوط به مواد 28-355 تا 13-28-355 کد مربوط به سلامتي عمومي مي شود مطابق ماده 28-355اين کد:
«استفاده از سيگار در مکانهاي عمومي بويژه در مدارس و در وسايل حمل و نقل عمومي ممنوع است، مگر اماکن ويژه اي که براي کشيدن سيگار مد نظر قرار گرفته است. مصوبه شوراي دولتي شرايط اعمال آنرا مشخص خواهد کرد»
ماده 13-28-355 نيز به بيان ضمانت اجراي کيفري تخلف از اين ضوابط پرداخته است ساير قوانين و مقررات در اين زمينه مي توان به موارد ذيل اشاره نمود :
- قانون نهم ژوئيه 1976 مربوط به مبارزه عليه دخانيات
- قانون دهم ژانويه 1991 مربوط به مبارزه عليه دخانيات و الکسيم
- مصوبه29 مي 1992 مربوط به تعيين شرايط اعمال ممنوعيتهاي استعمال دخانيات



پی نوشت :

1- مقدارهواي مورد نياز يک انسان در هرروز حدود 6/22 کيلو گرم مي باشد و اگر اين ميزان را براي کل جمعيت زمين در نظر بگيريم نياز کل انسانها در هر روز حدود 90 بيليون کيلو در روز خواهد بود اين در حالي است که مقدار غذايي که يک انسان در يک روز مصرف مي کند مي تواند حدودا 5/1 کيلوگرم باشد بنابراين مقدار هواي مورد نياز 15 تا 20 برابر غذاي مصرفي است. همين امر در خصوص گياهان و جانوران نيز صادق است.ر. ک : پرکنيز، همان ص 2. شورن، همان، ص 93-82 .

2-le droit a l’environnment
- براي نمونه در انگلستان قانون هواي پاک بعداز فاجعه لندن که درآن چهار هزار نفر از مردم لندن طي شش روزآلودگي هوا مردند تصويب شد.ر.ك:
David,Woolly,et al,Environmental law,(oxford university prees,2000)pp.600,37-85

- گرت هآردين در مقاله جنجالي خود تحت عنوان تراژدي منابع عام، معتقد بود که برخي مشکلات زيست محيطي که وي نامش را تراژدي منابع عام مي گذارد راه حل فني ندارند و ما هر قدر که به دنبال راه حل فني باشيم همواره گامي به عقب نهاده ايم. براي مثال در دهه هشتاد درآمريکا سعي گرديد براي حل مشکل ترافيک و آلودگي هوا با صرف هزينه هاي سنگين، بر ميزان وپهناي خيابانها و بزرگراهها بيفزايند ولي اين شرکتهاي اتومبيل سازي بودند که همواره بر اين خيابانها اتومبيل تزريق ميکردند وهرچه مهندسين ومقامات اداري ميرشتند اينها پنبه مي کردند.
ر.ک :بنسون، جان ، اخلاق محيط زيست ،مجموعه مقالات وبررسيها، مقاله تراژدي منابع عام ، ،ترجمه عبدالحسين وهاب زاده،صص241- 229 (انتشارات جهاد دانشگاهي مشهد)چ اول، 1381
3- le droit a l’air pur
11- prieur , michel, droit de l’ environnement, (dalloz ,2001),p.492.
2- La loi 2 aout 1961 reletive à la lutte contre les pollutions atmosphériques et la odeurs.

5- 1-Grenier,Aline,Tous les problems juridiques des pollutions et nuisances industrielles, Encyclopedie delams pour la vie des affaires,1973 ,p. H2
4-Loi 96-1236 du 30 décembre 1996 sur l'air et sur l'utilisation rationnelle de l'énergie
5- (…reconnu a chacun a respirer un air qui ne nuise pas a santé )
6- Blachere,Marco,le droit a l’air pur,principe sans effet?(Journal l’Humanité)1996,sur la site:
- Le droit à la information sur la qualité de l’air
-Arrêt du 10 janvier 2000 , J.O , 18 fév 2000.

- Prieur ,op . cit . p. 516

- از جمله ماده 6 ميثاق بين النللي حقوق مدني وسياسي ،ماده3 اعلاميه جهاني حقوق بشرو اصل اول اعلاميه استکهلم
- امير ارجمند، اردشير، تقريرات درس حقوق بشر و محيط زيست، دانشگاه شهيد بهشتي، نيمسال دوم سال تحصيلي 85-84 ، ص2
9. laura ,cresswell,et al ,air pollution, fact sheet series for key stage (manchestarer metropolitan universrsity,2002)p.16-18
. اعتمادي، يوسف، سير تحول قوانين منابع طبيعي و محيط زيست ،(بهنامي،1383)، ص 96. بوتکين، همان، ص 458. فتحي، همان،صص 86-75. شوون،همان، صص 50-49.
. همان.
12- le droit a la santé
. از جمله مي توان به ماده 55 منشور (.... ارتقاء بالاي سطح زندگي ...)، مقدمه اساسنامه سازمان بهداشت جهاني مصوب 1941 بند 1 ماده 12 ميثاق حقوق اقتصادي فرهنگي و اجتماعي ماده 5 کنوانسيون رفع کليه اشکال تبعيض نژادي، ماده 23 کنوانسيون حقوق کودک و ماده 25 اعلاميه جهاني حقوق بشر اشره کرد.
. حبيبي مجنده، محمد، حقوق مالکيت معنوي و حقوق بشر،تعاملات وتعارضات،(پايان نامه دکتري حقوق بين الملل عمومي،به راهنمايی اردشير امير ارجمند،دانشگاه شهيد بهشتي ،1384)،ص 301
- سينايي، الف، آلوده کردن هوا نقض حقوق شهروندي، روزنامه حمايت،ش 26 ،دي 83 ،ص 2
3-Institut Francais de l’environnement, l’environnement en France, ifen, 2006, p.18-, sur le site :< www.environnement.gouver.fr/IMG/pdf/syanthess/REF.pdf.>
- Simone Veil
- Une Europe sans tabac

1- بونفو، ادواردو، آشتي انسان با طبيعت،ترجمه دکتر صلاح الدين محلاتي، نشر دانشگاهي، 1371، صص200-199
- Code de la santé publique.
- Loi n˚ 76-616 du 9 juillet 1976 Relative à la lutte contre le tabagisme
4-Loi n˚91-32 du 10 janvier 1991 Relative à la lutte contre le tabagisme et l’alcoolisme
- Décr n˚ 92-478 du 29 mai 1992 fixant les conditions d’applications de l’interdiction de fumer .



Droit a la air pur


A.Mashhadi .Msc
Résumé:

La pollution de l’air est un problem trés important qui mettre en danger la santé humaine, a déterior les biens,a provoquer des nuisances et autres problemes environnmentux et sanitare.
donc dans cet article nous vérifions d’bord la conception Juridique de la pollution de l’air , et puis étudions des évolutions et efforts Juridique a la lutte contre la pollution de l’air dans le le droit de l’environnement Francais. ensuit nous présentons et analysons la role de driot et des sanctions Juridique a la lutte contre la pollution de l’air.

Mots-clés- Droit a la air pur ,pollution de l’air,droit de l environnement, driot Francais,